OSMANLI DÖNEMİ: Lüleburgaz'da Kurulan İlk Fabrika...

 

ARAŞTIRMA: Engin KOÇ

OSMANLI DÖNEMİ: Lüleburgaz'da Kurulan İlk Fabrika

 

Buz fabrikaları kurulmasına dair verilen izinlerin imtiyaz sıfatından çıkarılarak adi ruhsata indirgenmesi düşüncesi aslında Şura-yı Devlet Tanzimat Dairesi azalarının bir kısmı tarafından, daha önce Halep, Şam ve Kudüs imtiyazı meselesi gündeme geldiğinde de ortaya atılmış fakat kabul ettirilememişti. Adana, Tarsus ve Mersin imtiyazı vesilesi ile, Tanzimat Dairesi azalarının bir kısmı tarafından bir müddettir dillendirilmekte olan, yaygın bir sanayi kolu haline gelen buz fabrikalarının tekel halinden çıkarılarak adi ruhsatlar yoluyla önünün açılması düşüncesi 1892 senesinden sonra hayata geçirilmiştir. Adana, Tarsus ve Mersin için yapılan başvuru üzerine Şura-yı Devlet Tanzimat Dairesi’nin aldığı karar, bu tarihten sonra İmparatorluğun genelinde aynı şekilde uygulanmaya devam edilmiştir. Bu bağlamda Şam, Halep ve Kudüs şehirleri için verilen imtiyaz buz fabrikaları tesisinde şahıslara tekel oluşturacak şekilde ayrıcalık tanınmasının son örneği olmuş ve bundan sonra Osmanlı İmparatorluğu’nun dört bir yanında kurulmak istenen buz fabrikalarının hepsi için imtiyaz yerine adi ruhsatlar verilmesine başlanmıştır. Söz konusu dönemde adi ruhsatlar yoluyla tesis edilen buz fabrikalarının mekansal dağılımına bakıldığında, dönemin konjonktürüne uygun bir süreç gözlemlenmektedir. 1870 sonrası fabrikalaşma sürecinde yüksek nüfusu ve iç ve dış pazarlara olan deniz ve tren bağlantısı nedeniyle Selanik; Çukurova deltasına yakınlığı ve ulaşım imkanları nedeniyle Adana ve barındırdığı yüksek oranlı yabancı ve gayr-i Müslim nüfus ile yoğun ulaşım ağları açısından İzmir ve Edirne başı çeken bölgeler olmuştur.

Buz fabrikalarının tesis sürecinde de bu şehirler istisna oluşturmamıştır. Bununla birlikte Osmanlı Ortadoğusu’nun önde gelen şehirlerinden Hudeyde, Bağdad ve Halep’te de buz fabrikaları kurulmuştur. Bu şehirler kuşkusuz sahip oldukları nüfus, İmparatorluk merkezi ile sıkı bağları ve ulaşım imkanları açısından fabrika kurulum sürecinde rol oynamışlardır. Adi ruhsatla kurulan buz fabrikalarında bir diğer dikkat çekici nokta ise bu fabrikaların bir çok kez birden fazla ürün temin etmek amaçlı tesis edilmesidir. Nitekim genel olarak bakıldığında adi ruhsatla kurulan fabrikalarda buz üretimi bölgesine göre un, pamuk veya bira üretimiyle birlikte yapılmıştır. Bunun yanı sıra buz üretiminin un ve pamuk gibi bölgenin önemli ihtiyaç maddeleri ile birlikte yapılması, kar ve buza yöre halkının gösterdiği ilgi ve duyduğu ihtiyacı göstermesi bakımından da dikkat çekicidir. Adi ruhsat verilerek inşasına başlanan ilk buz fabrikası92 Selanik’te, Vardar kapısı haricinde Beş Çınar Bahçesi caddesinde, Alatini biraderler tarafından kurulan bira fabrikasının bir parçası olarak 1891 senesi nihayetinde kurulmuştur93.
92 Aslında imtiyaz talep etmeksizin ilk buz fabrikası kurma girişimi Basra şehrinde Aşar boğazında buz, un ve denk (balya) üretmek üzere Musevi tüccarlardan Yamin bin Harun tarafından Şubat 1890 tarihinde yapılmış fakat belirlenemeyen nedenlerle sonuçsuz kalmıştır.

92 BOA,T.HFN 656852; BOA,T.HFN 655823; BOA,T.HFN 655862;
BOA,T.HFN 657828.

93 BOA, İ.MMS12785411, Lef 1; BOA,İ.RSM 20822, Lef 2; BOA, BEO13489983.
Bira ve buz fabrikasının kurulması için Alatini biraderlerin talebi akabinde vilayetten bu tarz birer fabrikanın kurulmasının uygun olmadığı konusunda görüş alınmış ve vilayetin de onayı ile söz konusu fabrikalara ruhsat verilmişti.
BOA, Yıldız Hususi Maruzât Evrakı (Y.A.HUS) 297839, Lef 1. Selanik’te mukim Alatini ailesi, Osmanlı İmparatorluğu’nun Avrupa kıtasındaki en önemli girişimcilerdendi. Aile 1850’lerin ortasında Selanik’te önce buharla çalışan un fabrikası daha sonra ise gene buhar gücüyle çalışan tuğla fabrikası inşa etmişti. Quataert, Manufacturing and Technology Transfer in the Ottoman Empire, s. 37.

Zira bira imalatı ancak buz fabrikasından bira fabrikasına toprağından altından geçen borular sayesinde nakledilen soğuk sular vasıtasıyla mümkün olabilmekteydi. Bu durum da bira imali için bira fabrikalarının içerisinde bir buz fabrikası oluşturulmasını zorunlu kılmaktaydı. Bununla birlikte Alatini biraderlere ait buz fabrikası yalnızca bira imali için kullanılmamış, bu fabrikada üretilen buzlar Selanik şehri içerisinde de satışa sunulmuştur94.

94 BOA, İ.RSM 20822, Lef 1.

Selanik şehrinde kurulan ikinci buz fabrikası ise Ocak 1909’da Vardar Kapısı yakınlarında Yorgiyadis Efendi ve ortakları tarafından kurulmuştur95.

95 BOA, BEO 34898261643.

Ayrıca Selanik vilayetine bağlı Kavala kasabasında da Mayıs 1908’de bir buz fabrikası kurulmuştur. Kavala buz fabrikası Selanik’teki Alatini Commercial Kumpanyası’na mensup İtalyan Devleti tebassından ve tüccardan Mösyö Lazari Mizrahi96 tarafından Küçük Orman mevkiinde buz imaline mahsus olarak inşa edilmişti97.

96 BOA, Rumeli Müfettişliği Selanik Evrakı (TFR.I.SL) 103810205. Nitekim Alatini ailesi Selanik’teki önemli Yahudi ailelerinden Mizrahi, Fernandez ve Torreslerle işbirliğine gitmiş ve bu aileler Alatinilerin desteğiyle bir çok fabrika kurmuştu. Quataert, Manufacturing and Technology Transfer in the Ottoman Empire, s. 37.

97 BOA, BEO 33138248433; BOA, İ.RSM 3189.

Selanik’in yanı sıra Edirne vilayetinde de bir çok buz fabrikası kurulmuştur. Bunlardan ilki Mart 1902’de Edirne’de Karaağaç karyesinde Osmanlı tebaasından Manolaki ve Avusturya tebaasından Matheus Rosentall tarafından petrol ile çalışan makineler kullanılarak inşa edilmiştir98.

98 BOA, İ.RSM 16838, Lef 485; BOA, BEO 14548146486, Lef 1.

Temmuz 1908’de ise bu defa Aleksandır Balta Efendi tarafından Lüleburgaz’da un, susam yağı, helva, lokum ve buz imaline mahsus bir fabrika inşa ettirilmiştir99.

99 BOA, DD 1225825.

Aleksandır Efendi bundan birkaç sene sonra 1911 senesi Temmuz’unda ise Cisr-i Ergene (Uzunköprü) kazasında buz, peynir ve yağ imaline mahsus bir fabrika kurma ruhsatı elde etmiştir100.

100 BOA, BEO 38908291688.

Bunu 1912 Temmuz’unda Edirne vilayetine bağlı Kırkkilise kasabası civarında Hacı Yenaki oğlu Kostaki Efendi’nin sahip olduğu arazi üzerinde hem un hem de buz üretmek üzere kurmuş olduğu fabrika izlemiştir101.

101 BOA, DH.İD 107850, Lef 182.